You are currently viewing Boże Narodzenie Wchodu i Zachodu

Boże Narodzenie Wchodu i Zachodu

Boże Narodzenie to chrześcijańskie święto obchodzone od starożytności jako wspomnienie i uczczenie narodzin Jezusa. Symboliczna data 25 grudnia ustalona została na dzień zimowego przesilenia. Po wprowadzeniu uroczystości do rzymskiego kalendarza liturgicznego święto szybko się upowszechniło: w IV wieku było już obchodzone w północnej Afryce, w Hiszpanii, w Italii, w Kapadocji i Antiochii. Na Wchodzie była to uroczystość Objawienia Boga – Pana (Teofania lub Epifania) łączona z chrztem w Jordanie. Z czasem wydzielono dwie osobne uroczystości: Boże Narodzenie obchodzone 25 grudnia oraz – w Kościele Wschodnim – 6 stycznia chrzest Jezusa w Jordanie, a w Kościele Zachodnim uroczystość trzech Króli. Pod koniec IV wieku do Bożego Narodzenia dołączono m. in. święto ku czci pierwszego męczennika, Szczepana. Początkowo w Rzymie celebrowano z okazji Bożego Narodzenia mszę wigilijną i mszę odprawianą rankiem 25 grudnia.

Obecnie w Kościele rzymskokatolickim, Kościołach prawosławnych używających kalendarza gregoriańskiego i Kościołach protestanckich Boże Narodzenie obchodzone jest 25 grudnia. W Kościele greckokatolickim oraz w Kościołach prawosławnych używających kalendarza juliańskiego – 7 stycznia. Według postanowień Soboru Watykańskiego II liturgiczne obchody Bożego Narodzenia obejmują czas od nieszporów 24 listopada do Święta Chrztu Pańskiego. Okres oczekiwania nazywany jest Adwentem. Podczas Adwentu istnieje zwyczaj obdarowywania dzieci drobnymi podarkami w Mikołajki, czyli w rocznicę imienin świętego Mikołaja. Zgodnie z wczesnochrześcijańskim apokryfem Mikołaj był wyjątkowo skromny a jednocześnie wrażliwy na ludzką biedę, więc pomagał z ukrycia szczególnie potrzebującym. W Polsce zwyczaj obdarowywania się prezentami upowszechnił się pod koniec XIX wieku, najpierw w domach arystokratów, szlachty i mieszczaństwa. Z czasem upowszechnił się we wszystkich gospodarstwach, przyjmując różne formy. Na Śląsku Cieszyńskim i w Beskidzie Żywieckim mężczyzna przebrany za św. Mikołaja odwiedzał domostwa i obdarowywał dzieci jabłkami oraz cukierkami. Towarzyszył mu orszak złożony z Diabła, Kominiarza czy Żołnierza. W ikonografii chrześcijańskiej święty przedstawiany był jako dostojny biskup. W kulturze masowej przyjął się natomiast obraz starszego dobrotliwego człowieka z siwą brodą, ubranego w czerwony kaftan. Można go zobaczyć w saniach ciągniętych przez renifery, gdy rozwozi prezenty grzecznym dzieciom.

Ze świętami Bożego Narodzenia związane są w Polsce bogate tradycje ludowe, obejmujące prastare, przedchrześcijańskie zwyczaje łączone z zimowym przesileniem. Drzewko w formie choinki upowszechniło się na naszych ziemiach dość późno, bo dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, początkowo jako zwyczaj mieszczański na terenach o silnych wpływach niemieckich: na Pomorzu, Warmii, Mazurach czy Śląsku. Zielone gałęzie symbolizowały odradzającą się życiodajną siłę i nawiązywało do starotestamentowego drzewa życia. Drzewka ozdabiane były początkowo jabłkami, orzechami i płonącymi świecami. Umieszczona na ich szczycie gwiazda symbolizowała gwiazdę prowadzącą Mędrców ze Wschodu do Betlejem. Do zwyczajów świątecznych należało także przyozdabianie domów, aranżacja szopki, organizacja jasełek, śpiewanie kolęd i pastorałek, kolędowanie, obdarowywanie się prezentami, odwiedziny parafian przez księży.
Charakterystyczną cechą polskiej obrzędowości jest świętowanie już 24 grudnia, czyli w wieczór wigilijny. Rodziny spotykają się przy uroczystej postnej wieczerzy, która ma charakter obrzędu sakralnego. Rozpoczyna się zwyczajem dzielenia się opłatkiem na znak miłości i jedności. Na stole nakrytym białym obrusem powinno się znaleźć dwanaście bezmięsnych potraw (m.in. zupa z suszonych grzybów, karp, śledzie, kapusta, groch, kutia, kompot z suszonych owoców, barszcz czerwony z uszkami, itd.). Pod obrusem umieszcza się siano na pamiątkę stajenki, w której przebywał Jezus. Jedno miejsce przy stole pozostawia się puste dla niespodziewanego gościa. Nazwa „wigilia” wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza czuwanie. Po kolacji wigilijnej jej uczestnicy wymieniają się prezentami, a potem wspólnie zmierzają na Pasterkę, czyli uroczystą mszę świętą, celebrującą urodzenie się Syna Bożego.

Bliskie sąsiedztwo katolików i prawosławnych na wschodnich terenach Polski wpływa pozytywnie na otwartość obu wyznań i wzajemne przenikanie się tradycji. W społecznościach wiejskich różnica religijna jest często niezauważalna z uwagi na ciągłe mieszanie się katolickich i prawosławnych tradycji w ramach wspólnego codziennego życia. W tych społecznościach religia jest istotną sferą życia zbiorowego, regulującą rytm codzienny i świąteczny, wyznaczającą określone normy społeczne i wzorce zachowania. W prawosławiu Boże Narodzenie jest jednym z dwunastu „wielkich świąt”. Przygotowania rozpoczynają się w „Filipowy” dzień, czyli dzień 14 listopada poświęcony św. Filipowi. Wtedy to rozpoczyna się czterdziestodniowy post. Jego celem jest dostąpienie do sakramentu odnowienia duchowej jedności z Bogiem oraz przygotowanie się do świąt. Nie licząc wieczoru wigilijnego, święta trwają trzy dni, co symbolizuje udział Trójcy Świętej w dziele zbawienia. 21 listopada, czyli tydzień po dniu św. Filipa, w cerkwiach rozbrzmiewa śpiew wprowadzający w nastrój oczekiwanego Bożego Narodzenia. Przedświąteczne dni, czyli okres trwający od 20 grudnia, zamyka soczelnik, czyli wigilia. Nazwa wywodzi się od spożywanego w tym dniu socziwa – gotowanego grochu, bobu i owoców. Stół wigilijny powinien być nakryty pereborem, czyli białym obrusem z haftem. W kubku wypełnionym zbożem stawia się świecę a przed jedzeniem odmawia modlitwę. Wedle tradycji, kolacja powinna odbywać się przed ikoną. Na stole najczęściej znajdują się postne potrawy, posiadające symboliczne znaczenie. Chleb to symbol pożywienia, czosnek – zdrowia, sól to obfitość a miód oznacza powodzenie. Prawosławną wieczerzę zaczyna się od dzielenia prosforą – przaśnym chlebem, odpowiednikiem opłatków w tradycji zachodniej. Przypomina on małe bułeczki z odciśniętą pieczątką, np. krzyżem.
W grudniu, w okresie chrześcijańskiego Bożego Narodzenia, przypada także ośmiodniowe żydowskie święto Chanuka ustanowione na pamiątkę zwycięstwa Machabeuszy nad rządzącą w Palestynie hellenistyczną dynastią Seleucydów oraz na pamiątkę oczyszczenia Świątyni Jerozolimskiej (ok. 165 roku p. n. e.). Wydarzenia te zostały opisane w „Pierwszej Księdze Machabejskiej” Starego Testamentu. Najważniejszą ceremonią święta jest codzienne zapalanie świec w ośmioramiennym świeczniku, jako wspomnienie cudu związanego z rytualną oliwą w starożytnej świątyni. W 2022 roku uroczystości rozpoczną się wieczorem 18 grudnia, a zakończą wieczorem 26 grudnia. Chanuka, podobnie jak Boże Narodzenie, jest świętem wesołym i rodzinnym.

opr. Barbara Munk

Źródła:
Religia. Encyklopedia PWN
U. Janicka – Krzywda, Zwyczaje, tradycje, obrzędy, 2013
J. Straczuk, Sąsiedztwo prawosławnych i katolików, czyli kultura pogranicza, 2009
smaker.pl/informacje-soczelnik-czyli-wig